Het complot van België

Chris de Stoop wisselt in Het complot van België voortdurend tussen drie waargebeurde en schrijnende verhalen. Alledrie hebben ze, ieder op een verschillende wijze, met waanzin en paranoia te maken.

Het eerste deel, 'Reconstructie', speelt zich af in de 20e eeuw. De Stoop vertelt hoe hij in 1994 in Rwanda geconfronteerd werd met (de gevolgen van) de gruwelijke genocide daar. Hij bezoekt er o. a. wat er in Ndera overblijft van de enige psychiatrische instelling die het land rijk was. Bij de evacuatie door de Belgische para's werden alleen de blanke Broeders van Liefde die er werkten én de enige aanwezige blanke patiënte meegenomen; de Rwandezen werden aan hun lot overgelaten.

De Stoop wijst op de verpletterende verantwoordelijkheid van de toenmalige Belgische regering, die niet alleen haar eigen troepen terugtrok, maar ook de andere Westerse landen onder druk zette om hetzelfde te doen, met als gevolg dat de massamoordenaars ongestoord hun werk konden doen.

De Broeders van Liefde beheerden ook het Sint-Jan-Baptistgesticht voor "armlastigen" in Zelzate. Daar wordt in 1951 De Stoops oom André opgenomen met als diagnose "paranoïde schizofrenie". Hij ondergaat er een aantal gruwelijke behandelingen die toen in de psychiatrie courant waren: van elektroshocks over insuline-comatherapie tot uiteindelijk lobotomie, een ingreep waarbij de verbinding tussen de voorhoofdshersenen en de rest van de hersenmassa chirurgisch verbroken wordt. Het uiteindelijke resultaat is dat "nonkel André" zo goed als breindood is tot op de dag dat hij sterft.

De Stoops derde verhaallijn gaat over de paranoïde Nina H. Zij is er rotsvast van overtuigd dat de "rode maffia" erop uit is om haar in de prostitutie te dwingen. Nina H. begint De Stoop, nadat die in het begin van de jaren 90 als onderzoeksjournalist faam verworven heeft met zijn boek over de vrouwenhandel, te bestoken met talloze bewijsstukken, die zouden moeten aantonen dat ze het bij het rechte eind heeft. Ze denkt dat De Stoop zich actief met haar "zaak" bezighoudt, maar die is al heel snel overtuigd van het absurde van haar incriminaties aan het adres van Louis Tobback, Laurette Onkelinx enz., en bergt al haar bruine enveloppen ongeopend op in het bezemhok van de redactie.

In het tweede deel van zijn boek, 'Deconstructie', vertelt De Stoop hoe hij in 2004 weer met deze drie zaken geconfronteerd wordt. Hij gaat weer naar Rwanda, bezoekt de nu veel moderner ogende kliniek in Zelzate en opent uiteindelijk de pakken die Nina H. hem opstuurde. Hij vindt haar ook terug: ze is nog altijd even overtuigd dat haar complottheorie klopt. De Stoop komt ook te weten van wie het initiatief kwam om bij zijn oom een lobotomie te verrichten: een professor die ook nu nog (vele jaren na zijn dood) een uitstekende reputatie geniet.

Rwanda is De Stoops grootste frustratie. Het wemelt er van de complottheorieën over de moord op president Habyarimana, die de directe aanleiding leek tot de eropvolgende volkerenmoord. Het blijkt onmogelijk om achter de waarheid te komen: "Hoe kan ik nog ooit weten welke theorie de juiste is? Gebeurden de feiten of gebeurden ze niet? Wat is waar en wat is werkelijkheid? Wat is de werkelijkheid áchter de werkelijkheid?". De titel van De Stoops epiloog, 'Happy End' klinkt dan ook ironisch.

Het complot van België is 'faction': het bevindt zich op het grensgebied tussen non-fictie en literatuur. De gedegen bibliografie achteraan benadrukt het informatieve aspect. Het fictie-element ligt in de keuze voor drie afzonderlijke verhaallijnen, waarbij het uiteindelijk aan de lezer overgelaten wordt om te oordelen hoe ze met elkaar verbonden zijn. De Stoop heeft een boek geschreven dat je in één ruk uitleest en dat je daarna met een gevoel van machteloosheid achterlaat. [Johan Waumans]