De levende berg

In de Tweede Wereldoorlog werkte Nan Shepherd, die toen al een klein oeuvre van romans en poëzie op haar naam had staan, aan een boek over de streek waar zij woonde en is opgegroeid: de Cairngorm Mountains, een ruig berggebied in de Schotse Hooglanden. Nadat een collega 'The Living Mountain' prees, maar voorspelde dat de reikwijdte ervan beperkt zou zijn - slechts een handjevol natuurliefhebbers zou het boek weten te waarderen -, stopte zij het in een la. Pas dertig jaar later zou Shepherd tot publicatie overgaan. Vrijwel onmiddellijk werd het boek een meesterwerk genoemd.

En terecht. In 'De levende berg' wordt de lezer deelgenoot van Shepherds even eigenzinnige als universele blik op de berg en van haar inzichten in de relatie tussen mens en natuur. En dat alles in een vorm die het midden houdt tussen een gedicht, een reisverslag, een essay en een lofzang. Gulzig, gul en geestverruimend.

Kraakheldere zinnen schrijft Shepherd. Over water dat zo zuiver is dat het niet te verbeelden valt ('het moet worden gezien') of van een helderheid 'die zo peilloos was dat de geest wel stil moest vallen'. Water: "Ontelbaar veel jaren is het opgekomen uit gesteente en weggevloeid. Het doet niets, absoluut niets, dan zijn wat het is." Na het lezen van dit boek, zul je nooit meer op dezelfde manier (niet) naar water kijken; én het ruiken, voelen en horen. Of de wind zien in water als het opspat uit een meer, of in een scheefhangende ijspegel waarin de wind is vastgelegd op het moment dat de vorst en het vloeibare samenkwamen.

Dit boek is, behalve een ode aan de berg, en zeker niet alleen zijn toppen, maar de hele berg (zijn aangezicht, zijn binnenste, de lucht erboven, planten, dieren, het gevaar, de seizoenen, bewoners en nog heel veel meer), ook een ode aan de zintuigen, aan het fysieke en sensuele leven zelf én aan de literatuur waarin dit alles is vervat.

De lezer hoeft de berg niet op om haar zintuigen op scherp te weten. Zo verging het mij althans bij het lezen van dit boek. Ik hoorde de storm tegen de ramen beuken, rook peper in mijn gemberthee en zag blauwe plekken aan de hemel (een purper zonnetje dat in blauwgrijze vlekken verzoop), én een arend: "De grote spiraal waarin hij langzaam oprijst, spoel na spoel, symmetrisch, vervat in zijn beweging de overvloed aan ruimte." En dat allemaal dankzij Shepherds onorthodoxe, toegewijde blik en proza.

In nog geen 150 pagina's en twaalf hoofdstukken met titels als 'Het plateau' , 'Vorst en Sneeuw', 'Lucht en licht', 'Slaap' en ten slotte 'Zijn' neemt Shepherd je mee op haar eerste tochten als klein meisje toen het haar vooral nog om de toppen was te doen, naar de zo veelomvattender, zo niet allesomvattende, levende berg. Ze draait om hem heen 'als een hond die wil weten of het hier pluis is' en naarmate ze dieper doordringt in het leven van de berg dringt ze ook dieper in haar eigen leven. "Voor een uur ontstijg ik het verlangen. Ik ben niet buiten mijzelf, maar in mijzelf. Ik ben. Om het Zijn te kennen, dat is de ultieme genade die de berg verleent."

Nu niet denken dat Shepherd mystieke lariekoek verkoopt. "Ik schrijf de berg geen bewustzijn toe; toch zink ik op geen ander moment [dan na een slaapje] zo diep weg in wat hij is." En anders dan Paolo Cognetti in 'De acht bergen' is ze wars van valse romantiek. Ze is wijs genoeg om te weten dat de diepe bevrediging die ze voelt als ze op ouderwetse wijze een vuurtje stookt om op te koken ('het gevoel dat je het leven zelf in je handen houdt') zou verdwijnen als ze dat elke dag moest doen en geen tijd meer had voor andere dingen, schrijven bijvoorbeeld.

Dogmatisch is ze evenmin. Zelf de stoere klimmer (op jacht naar de top) voorbij, begrijpt ze dat 'hij van een karwei houdt dat het uiterste van hem vergt, en dat hem op die manier volledig in beslag neemt en bevrijdt'.

Humor heeft ze ook. 'Maar waarom zou ik een lijst bijhouden', vraagt ze zich af na een opsomming van de vogels die ze heeft geobserveerd. Om nog geen pagina later te verzuchten dat ze zovele nog niet vermeld heeft: "de kruisbekken en de vinken, en de winterkoninkjes. Maar ik mag de winterkoninkjes niet overslaan. Zo klein, zo vol leven, en dan met zo'n stemgeluid."

Hoog tijd om, na deze lijst van aanbevelingen, het boek zelf tot u te nemen. En je hoeft niets van de Cairngorms te weten of zelfs maar van wandelen te houden om door dit boek geraakt te worden en betoverd. Je hoeft er zelfs geen Engels voor te kunnen, want het is prachtig vertaald door schrijver PAULINE SLOT. In kapitalen ja, want ze staat godbetert niet eens op het omslag dat wemelt van de namen, maar waar het vergeefs zoeken is naar die van de vertaler. Slot moet het doen met een klein lettertje op pagina 3, terwijl het toch haar verdienste is dat we 'De levende berg' - 73 jaar nadat Shepherd haar schreef - in het Nederlands kunnen lezen.

Voor wie de tijd neemt tenminste, want terecht merkt Jeannette Winterson in haar nawoord op dat het lezen van waarlijk grootse literatuur moeite kost 'zoals een zalm stroomopwaarts zwemt om thuis te komen'.