De engelenmaker : roman

(tijd) - Stefan Brijs publiceerder al twee romans en een novelle, en bundelde 15 portretten van vergeten auteurs in 'De vergeethoek' (2003). 'De engelenmaker', zijn nieuwste roman, is een boek met twee gezichten. Van bij de eerste bladzijden alludeert Brijs op de traditie van de realistische dorpsvertelling en op de thema's die onvervreemdbaar met dat genre zijn verbonden: roddel en bijgeloof, godsdienstwaanzin, angst voor het vreemde, erfelijke belasting, maar ook geborgenheid en verbondenheid. Achter de schermen van die realistische verteltrant wordt echter op uiterst scherpe wijze het menselijke brein ontleed en wordt aangetoond hoe geloof en rationalisme kunnen samensmelten tot de meest waanzinnige en irreële wangestalten.

De lezer wordt van meet af aan meegesleurd in de mallemolen van roddels, gissingen en geruchten die door de inwoners van het Belgische dorp Wolfheim worden uitgewisseld naar aanleiding van de komst van de wat vreemde Victor Hoppe. Die komt zich als dokter in het verlaten huis van zijn ouders vestigen. Het uiterlijk van de inwijkeling, zijn rode haar en zijn hazenlip, roept bij de bezoekers van café Terminus herinneringen op aan diens vader, de oude dokter Hoppe, die zich van het leven beroofde. Aanvankelijk wordt de vreemdeling met groot argwaan bejegend: zijn afstotelijke en unheimische uiterlijk wordt als een teken van de duivel gezien en ook het feit dat hij de vader is van een gruwelijk misvormde drieling voedt dergelijke veronderstellingen. Op een dag echter redt dokter Hoppe het leven van een kind en meteen wordt hij, de verrichter van een dergelijk 'mirakel', in de armen gesloten van de goedgelovige gemeenschap.

Vanaf dat moment maken de fragmentarische gissingen van de buitenstaanders plaats voor een meer coherent relaas van de feiten. Dat wordt op een neutrale toon opgetekend, door gebruik te maken van de gezichtspunten van verschillende personages. Frau Maenhout, de vrouw die dokter Hoppes drieling onderwijst, lijkt als eerste de schrikwekkende waarheid achter de misvormingen van de kinderen te achterhalen. Uiteindelijk moet echter diep in het verleden van de dokter worden gegraven om de wortels ervan bloot te leggen. Die duik in het verleden biedt een inkijk in de psyche van de dokter. De restanten van een dogmatisch katholieke opvoeding zijn daarin op een merkwaardige wijze verbonden met een blindelings geloof in het rationalistische vooruitgangsdenken dat aan zijn beroep als biomedisch wetenschapper inherent is. De starre logica van de dokter drijft hem ertoe zijn eigen praktijk als vruchtbaarheidsarts te spiegelen aan de handelingen van God: Victor Hoppe wil God overtreffen, hij wil leven scheppen. Niet door dat leven op een organische wijze te creëren, maar door leven te klonen, zoals de Schepper 'uit de rib van Adam' een vrouw wist te boetseren. Dergelijke idee-fixen leiden tot gewaagde experimenten die niet alleen leven produceren, maar ook dood en vernieling zaaien en uiteindelijk tot waanzin leiden. Aan het einde van de roman waant de dokter zich de Messias, hij kruisigt zich voor de ogen van de verzamelde inwoners van Wolfheim en herhaalt zo tot op zekere hoogte de daad die zijn vader jaren geleden stelde.

Paradoxen

'De engelenmaker' is een complex boek, waarin niets is zoals het lijkt. Het syndroom van Asperger, waaraan de dokter lijdt, maakt relativeren en overdrachtelijk denken onmogelijk. En het leidt tot paradoxen als: 'God had de mens gemaakt en de mens had God gemaakt, daar kwam het eigenlijk op neer. Het ene hield het andere in en het ander sloot het ene niet uit.' Dergelijke cirkelredeneringen bepalen sterk de thematiek van het werk. Wetenschap wordt er opgevoerd als bestrijder van bijgeloof en geloof: 'Hij zou de dorpelingen en zeker ook pastoor Kaisergruber, duidelijk moeten maken dat er in Victor niets kwaads of doms stak, dat het kwaad en de domheid vooral zaten in hun bijgeloof.' Uiteindelijk blijkt wetenschap echter ook verbonden te zijn met het woord van de bijbel en met de wildste fantasieën: 'Hij schatte het woord hoger in dan de wetenschap. Of hij achtte het woord de hoogste wetenschap.' Het verschil tussen dokter Hoppe en Jules Verne is dat laatstgenoemde 'zich tot het schrijven van boeken beperkte en nooit heeft geprobeerd zijn ideeën in de praktijk te verwezenlijken.' Zoals God in den beginne sprak en met dat spreken de wereld creëerde, zoals uit het gebabbel van de dorpelingen een verhaal naar het voorplan dringt, zo blijken woorden, die in het hoofd van de protagonist tot maximes verstenen, de motor van het hele gebeuren te zijn.

De tegenstellingen stapelen zich verder op. De dokter probeert erfelijke afwijkingen te bestrijden, maar bevestigt door zijn eigen zelfdoding de naturalistische wetten. Hij is zowel in letterlijke als in figuurlijke zin een 'engelenmaker': hij 'maakt' kinderen die luisteren naar de namen van de aartsengelen, maar tegelijk heeft hij meerdere doden op zijn geweten.

Het sluitstuk van al die paradoxen is het feit dat goed en kwaad voor de ogen van de lezer voortdurend van plaats lijken te wisselen. Hoewel de dokter inderdaad de proporties van een duivel aanneemt, weet hij sympathie te wekken. Omgekeerd blijken goedbedoelende zielen als de stafarts Rex Cremer ongewild de kiemen van het kwaad voort te brengen. Uiteindelijk weten slechts enkele figuren zich aan de om zich heen grijpende dubbelheid te onttrekken: alleen de moeders, met hun onbaatzuchtige liefde voor kinderen, kunnen zich onverdeeld aan de zijde van het goede scharen.

Twee gezichten

Met 'De engelenmaker' schreef Stefan Brijs een sterk verhaal, dat, zonder aan spankracht in te boeten, vragen oproept over de grenzen van geloof en wetenschap, fictie en werkelijkheid, opvoeding en erfelijkheid en dat een inkijk biedt in de duistere spelonken van het menselijke brein. De sobere, maar vaak doeltreffende stijl, de neutrale toon, de scherpe observatie en registratie, de nauwkeurige situering in tijd en ruimte doen sterk aan een journalistieke reportage denken. De confrontatie tussen die realistische stijl en het surreële en groteske karakter van de inhoud levert bij momenten heel sterk proza op. Brijs heeft met dit boek zijn plaats onder de beloftevolle jonge Vlaamse romanciers definitief verdiend.

Toch heeft die consequent aangehouden verteltrant mijns inziens ook een keerzijde. De roman is er inderdaad een met twee gezichten en vele stemmen, maar de auteur beschikt slechts over één toon, één register om die gezichten te beschrijven en die stemmen te laten spreken. De meesters van de moderne Vlaamse dorpsroman (Walschap, Claus, enzovoort) slagen er vaak in de gemeenschap en de respectieve personages een verschillende stem te geven, waardoor een soort polyfonisch weefsel ontstaat. Bij Brijs blijven de diverse gezichten en stemmen ondergeschikt aan het 'vakkundig vertelde verhaal'. Die keuze verraadt echter misschien meer over de literatuuropvattingen van Brijs en een aantal van zijn generatiegenoten dan over de verdiensten van zijn jongste roman.