Gespiegeld in een gouden oog

Van alle boeken die Carson McCullers in de loop van haar door ziektes, drankmisbruik en liefdespijn geteisterde leven publiceerde, is Het hart is een eenzame jager, de roman waarmee zij op 23-jarige leeftijd de wereld verbaasde, het dikste, beroemdste en minst geslaagde. De reden van dat laatste is wellicht dat het geschreven werd uit verontwaardiging, niet uit de curieuze mengeling van deernis, deemoed en koelbloedig leedvermaak dat de bron vormt van al haar verdere werk. In haar onvoltooide, ruim dertig jaar na haar overlijden gepubliceerde autobiografie Illumination and night glare vertelt McCullers dat ze na het werk aan haar debuut 'gay as a bird' was om nu eindelijk te kunnen schrijven 'just for the sake of words and images'.

Het resultaat was de roman die oorspronkelijk in 1941 verscheen, één jaar na haar eersteling, en nu nieuw vertaald is als Gespiegeld in een gouden oog. In zijn voorwoord uit 1950 wijst Tennessee Williams erop dat het boek eertijds minder lovend ontvangen werd dan zijn voorganger, wat hij wijt aan het onverbiddelijke karakter ervan: niet enkel 'verbijsterde bedaagde dames' maar ook 'gerenommeerde literatuurcritici' zouden liever niet met de neus op de 'vreselijke dingen' die erin aan bod komen worden gedrukt.

Williams' analyse lijkt juist. Net als bij Klok zonder wijzers, McCullers laatste roman, of De ballade van het treurige café, is vol genot je hart ophalen aan Gespiegeld in een gouden oog niet weggelegd voor lezers die op zoek zijn naar literair krachtvoer voor de ziel en het moreel. Het is, integendeel, een boek voor durvers, die de moed hebben woordelijk onder ogen te zien wat eigenlijk beter verborgen zou blijven. De moed, wil dat zeggen, om zichzelf te herkennen in fragiele sadisten, wellustige aanstellers en regelrechte, reinhartige idioten, en de moed, ook en vooral, om ten gevolge hiervan luidkeels in de lach te schieten.

Lust en minnedrift

Het verhaal speelt zich af in een legerplaats in - als altijd bij McCullers - het diepe zuiden van Amerika en draait om een kapitein, zijn vrouw, een soldaat, een majoor, diens echtgenote en haar Filipijnse huisbediende. De kapitein is verliefd op de soldaat, de soldaat op de kapiteinsvrouw, die een relatie heeft met de majoor, van wie de wederhelft ervan droomt er met de bediende vandoor te gaan. En al die liefde, al die lust en minnedrift, zal in deze compositorisch zo goed als volmaakte roman onontkoombaar leiden tot niets dan haat, waanzin en moord. Dat levert - voor wie uit het geschikte hout is gesneden - spanning en leesplezier op, maar zoals reeds aangestipt is het McCullers te doen om nog iets anders dan het vertellen van een ijzersterk verhaal. Het gouden oog uit de titel blijkt dat van een bepaald genadeloze, nietsontziende storm van ontluistering te zijn, en in de spiegel die het boek ons voorhoudt, staat elke lezer poedelnaakt. Wat Gespiegeld in een gouden oog ons te leren heeft, is dat er achter elke vorm van schijnbare normaliteit een wereld van onbeholpen perversie en afwijking schuilt. Het beter leren kennen van de personages is zonder uitzondering een proces dat tot terugdeinzen noodt, en elk masker dat valt toont ons het gezicht van het kwaad, of minstens de debiele grijns van vadsigheid en egocentrisme. Zitten mensen echt zo in elkaar?

Grotesk

De vraag kan op twee manieren worden beantwoord, en de eerste is: vanzelfsprekend bedient de schrijfster zich van groteske uitvergrotingen om haar punt te maken en haar visie op de mens op de lezer over te dragen. Niet elke soldaat zonder eigenschappen, bijvoorbeeld, die niet drinkt, niet rookt, niet gokt en niet achter de vrouwen aanzit, zal net als Ellgee Williams zijn nachten doorbrengen als ademloze gluurder of in zijn vrije tijd graag in zijn nakie paardrijden. Zoals ook niet alle goed van de tongriem gesneden, glorieus aantrekkelijke tweeëndertigjarige dames net als Leonora Penderton de grootste moeite ondervinden bij het optellen van getallen als veertien en zeven, of bij het schrijven van een eenvoudige brief. Laat staan dat er in het echte leven heel wat stoere legeroversten te vinden zouden zijn die net als Leonora's man, kapitein Penderton, ooit getracht hebben om hun geheime homoseksuele noden en verlangens op de volgende, wel heel symbolische wijze in de kiem te smoren: 'Het poesje was zo jong dat het nog maar net uit zijn heldere groene oogjes kon kijken. Na een tijdje had hij het beestje meegenomen. Op de hoek van de straat stond een brievenbus, en na even snel om zich heen te hebben gekeken, had hij de ijskoude gleuf opengeklapt en het poesje naar binnen geduwd. Daarna was hij verder gelopen.'

Het tweede antwoord op genoemde vraag, echter, luidt zo: Carson McCullers mag dan overdrijven met haar heel speciale focus op wat Tennessee Williams in zijn voorwoord 'het Afschuwelijke' noemt, het feit dat zij in staat is lezers door haar woorden en haar beelden in eenzelfde mate 'gay as a bird' te stemmen als zijzelf was tijdens het schrijven , bewijst wel dat zij er een onvergankelijke kern van het mens-zijn mee weet aan te raken. We lachen niet, immers, om wat ons niet aanbelangt, en Carson McCullers slaagt erin om in Gespiegeld in een gouden oog een waarheid te verkondigen die terneerdrukkend is, diep, heel erg diep kwetst, en desondanks sensationeel genoeg de lezer aan het schateren brengt.

Vertaald door Molly Van Gelder, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 144 blz., 18,99 €.