Waanzin : roman

Een nieuwe Shriver! Ik verheug me er altijd weer op. Op wie of wat richt ze dit keer haar pijlen? Ze is zo'n schrijver die je meteen herkent. Niemand die zich zo slecht achter haar fictie weet te verbergen als Lionel Shriver. En gelukkig maar. Wat is ze scherp, grappig en slim. Slim ja - oeps! - want dat mag je dus niet meer zeggen in de wereld die ze in haar nieuwe, zeer fraai vertaalde roman Waanzin voor ons optuigt.

Slim en dom - het zijn zogeheten s- en d-woorden. Verboden woorden, zelfs het hele begrip IQ is afgeschaft. In de nieuwe doctrine is het onderscheid tussen slim en dom, vaardig en onkundig, talentvol en talentloos discriminerend. En daarom mag het niet meer worden gemaakt.

afgeschaft

Iets wel of niet weten is onbelangrijk, je wordt er ook niet meer op getoetst. Examens zijn afgeschaft. Op scholen grijpen de (voorheen vermeende) dommen en onwetenden hun kans. Rancune viert hoogtij.

Het is die wereld waarin een type als Trump een gooi naar het hoogste ambt kan doen. 'De kleine woordenschat? De herhaling van steeds dezelfde termen? De incomplete zinnen? Hij kan elk denkbaar lowbrow-hokje afvinken. Hij is grof. Hij is bot. Hij is lomp. Hij heeft een opzichtige smaak. Hij is dik. Beter nog, hij heeft voortdurend zo'n luie, ploerterige uitdrukking op zijn gezicht, en hij leest nooit. Het is ook een groot pluspunt dat hij geen ervaring heeft met buitenlands beleid.'

De roman speelt zich af in het nabije verleden dat Shriver gewoon herschreven heeft. Met een paar kleine aanpassingen heeft ze het begin van deze eeuw omgebouwd tot een dystopische variant ervan. Een slimme zet. Waar ik bij andere dystopieën nogal eens afhaak door een voorspelbare of juist al te fantasierijke vormgeving van dat nieuwe rijk, trekt Shriver me zo die nieuwe wereld in.

Het is alleen die ene doctrine die, ingegeven door het verlangen dat iedereen gelijk zou (moeten) zijn, tot in het uiterste wordt doorgevoerd. Dat dat desastreus uitpakt behoeft geen betoog. Want als iedereen een diploma krijgt en er geen onderscheid is tussen bekwaam en onbekwaam, is er ook geen verschil meer tussen een slager en een arts.

Stasi-achtig

Voeg daar 'Geestelijk Gelijkwaardigheidsmentoren' aan toe, die waken over je taalgebruik, in de media, in het openbare leven, op het werk en in de klas, en je krijgt Stasi-achtige toestanden. Zelfs aan de keukentafel kun je niet meer hardop zeggen dat twee keer twee vier is. Voor je het weet geeft je eigen dochter je als 'slimmistisch' aan.

Het overkomt Pearson Converse, creatief schrijver op de Universiteit van Voltaire, Pennsylvania. Als haar zoontje wordt betrapt op het gebruik van het s-woord, zet dat een serie van gebeurtenissen in gang die Pearson naar de afgrond zullen voeren. Dat zij het uit pure opstandigheid waagt om Dostojevski's roman met dat i-woord in de titel op de leeslijst van haar studenten te zetten, doet haar zaak natuurlijk geen goed.

Maar het grootste drama schuilt misschien wel in de kameleontische ommezwaai van hartsvriendin Emory. Wat begint als een komedie over ver doorgevoerde wokeness, verandert in een tragedie over vervolging, vriendschap en verraad, om de lezer, langs ingenieuze plotwendingen, naar een spetterend einde te loodsen. Oké, misschien draaft Shriver zo nu en dan wat door, en ja, ze lijkt ongeloofwaardig, die adremme Pearson, die zichzelf als matig intelligent kwalificeert. Maar deze roman laat je huiveren, grinniken én nadenken. Ja, dat ook.

Atlas Contact, 384 p., 24,99 euro. Vertaling Karina Santen.