Het ijzig hart

Dat de Spaanse burgeroorlog in de jaren dertig van de vorige eeuw het land grondig verdeelde en ganse families tegen elkaar opzette, is bijna het enige gegeven dat een plek kreeg in ons collectief geheugen. Deze grimmige oorlog, waarbij geen geweld werd geschuwd, vloeide vrijwel naadloos over in de Tweede Wereldoorlog, onder het onbetwiste dictatorschap van Generalísimo Franco, die al een tijdlang goede maatjes was met het Hitlerfascisme. De ellende die uit de burgeroorlog voortkwam duurde dus onverminderd voort, tot een flink eind ná 1945 zelfs, toen de Duitsers wel verslagen waren maar Franco ongemoeid werd gelaten. Het verhaal van deze episode is er een van gedwongen transporten, opsluitingen, executies, onderduik- en vluchtpogingen, honger en onzekerheid. Dat daardoor diepe wonden geslagen werden, hoeft geen betoog. Velen zagen hun naaste familieleden vermoord of opgesloten worden of moesten naar het buitenland vluchten, waar ze van de regen in de drop terechtkwamen (het Vichy-regime). Bovendien ? en dit was wellicht het ergste ? waren de angst voor elkaar en het wederzijdse wantrouwen allesoverheersend, want lafheid en verraad waren schering en inslag. Na Franco's dood in 1975 duurde het nog ettelijke jaren eer de wonden min of meer waren geheeld. Veel Spanjaarden kozen er nadien voor om 'hun pijn en angst in stilte te dragen' of gewoon verder te leven, 'vredig en zonder nog meer leugens'. Dat ligt echter moeilijker voor de jongere generaties, die permanent signalen krijgen over de toestanden uit die tijd, waar zij weinig of geen weet van hebben.
De vraag die zich vandaag aandient is dus: spreken of zwijgen, onthullen of toedekken. Dit is dan ook het hoofdthema waarop Almudena Grandes zich heeft toegelegd. Het ijzig hart overspant een viertal generaties, en draait rond twee afzonderlijke familieclans die, zo blijkt spoedig, toch heel wat met elkaar te maken hebben. De gebeurtenissen die zich in beide families voordoen, worden niet chronologisch verteld, maar alternerend vanuit twee centrale figuren: Alvaro uit de Carrión-clan en Raquel uit de clan Fernández. Beiden treffen elkaar in het heden, en hun ontmoeting en latere verliefdheid leiden tot een retroactieve speurtocht naar de pijn van het oorlogsverleden en naar de soms dubieuze manier waarop bepaalde clanleden tot die pijn hebben bijgedragen. In de marge worden op een ingenieuze maar natuurlijke manier de navrante belevenissen verhaald van een aantal nevenfiguren, die zijdelings bijdragen tot het creëren van een globaal beeld. De puzzelgewijs opgebouwde zoektocht, die door de auteur stevig wordt geregisseerd, leidt tot de gestage reconstructie van een tijd, die niet wordt geschetst vanuit de geschiedkundige feiten, maar vanuit de mensen die hem meemaakten.
Denk niet dat dit onthullingsproces gebeurt op een manier die gemakkelijk is voor de lezer. Bij het boek krijg je weliswaar een handig kaartje met daarop de gezinsstructuren van beide families, maar voor wie de complexe politieke situatie van destijds (communisten, anarchisten, fascisten...) niet kent, is het af en toe gissen. Bovendien gebruikt de auteur meestal de techniek van de inversie: ze beschrijft bepaalde situaties om die pas daarna in hun volle betekenis te duiden. En dan is er natuurlijk de puzzelmatige opbouw. Hoewel het de lezer af en toe begint te tollen, blijft het boek leesbaar. Grandes hanteert immers een ongemeen trefzekere verhaalstijl, die toelaat diep binnen te dringen in de psyche van haar figuren.
Enkelingen zullen dit verhaal misschien té uitgesponnen of omslachtig vinden, en sommige passages geven daar aanleiding toe. Wie daar echter doorheen kijkt, ervaart onontkoombaar de tragiek van Spanje tijdens en na de burgeroorlog, en de loodzware last die de herinnering daaraan betekent voor de betrokkenen: enerzijds zij die vaak 'hun ziel verkochten voor een bord linzen', en anderzijds zij die verteerd werden (en worden) door de angst ? 'dit zo vertrouwd, intens Spaans gevoel' ? en daarom de ogen sluiten. Grandes wou haar eigen bijdrage leveren tot het opgraven van deze herinnering, en dat doet ze met veel verve en bekwaamheid. [Hugo Van Hoecke]