Transit
Anna Seghers
Anna Seghers (Auteur), Elly Schippers (Vertaler)
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Van Gennep, 2016 |
VERDIEPING 3 : DUIZENDZINNEN : ROMANS : SEGH |
1 exemplaar
Beschikbaarheid | Uitgave | Plaats in de bib |
---|---|---|
Aanwezig |
Van Gennep, 2016 |
VOLWASSENEN : ROMANS : SEGH |
Joseph Pearce
em/ov/30 n
Staat het huis van de liberale westerse democratie in brand? Wakkeren radicaal-rechtse populisten grijnslachend de vlammen aan? Wie een vergelijking durft te trekken tussen de opkomst (en het succes) van politieke pyromanen zoals Donald Trump, Geert Wilders, Nigel Farage, Marine Le Pen, Viktor Orbán en anderen enerzijds, en de nazipartij van Adolf Hitler anderzijds, wordt er vaak van beschuldigd niet bij zijn volle verstand te zijn. 'Dwaalgeesten!' honen de critici. 'Warhoofden! Doemdenkers!'
De democratie op een keerpunt? Misschien zelfs in crisis? Ja, dat wil iedereen wel toegeven. Maar onze democratische normen en waarden op sterven na dood?
Wie die stelling bespottelijk vindt, moet dringend Het judasloon van Anna Seghers (1900-1983) lezen. Op het eerste gezicht bevat deze roman geen boodschap die vandaag nog politiek relevant zou kunnen zijn. Roman over een Duits dorp in de nazomer van 1932, aldus de ondertitel. Daar is geen woord van gelogen. Het dorp in kwestie is Oberweilerbach in Rheinhessen, het wijngebied rond Mainz. De boeren staan op het punt de oogst binnen te halen. Zo goed als iedereen is armer dan een kerkmuis. Zo goed als iedereen heeft schulden.
Op een dag verschijnt Johann Schulz bij keuterboer Andreas Bas-tian. De jongen, hongerig en uitgeput, laat geloven een ver familielid te zijn. Omdat Bastian bij de oogst hulp kan gebruiken, mag hij blijven. Maar Johann, die eigenlijk Hans heet en uit het verre Leipzig komt, is op de vlucht voor het gerecht. Tijdens een betoging heeft hij een politieagent met een mes doodgestoken. 'Voor zijn aanhouding of aanwijzingen die kunnen leiden tot aanhouding' zal een beloning van 500 Mark - een fortuin - worden uitgereikt.
Het gewone leven gaat intussen voort. Er wordt gefeest en getrouwd, maar ook geroddeld en gescholden. Als de boeren zich bij een bier in het plaatselijke café verzamelen, verandert de gelagzaal in 'een kamer vol halve dreigementen, verborgen angsten, toespelingen en gefluister'. Voor vrouwen is het leven een hel. Meubelstukken en broedmachines zijn het, zonder recht op wederwoord of inspraak, door de mannen afgebeuld tot ze erbij neervallen. Susann, de vrouw van Schüchlin, is zelfs zo ten einde raad dat ze zich kort na de geboorte van haar zoveelste kind in een beek verdrinkt. Het is de meest aangrijpende scène in het boek.
Seghers schetst op indringende manier de sfeer van claustrofobie waarin de dorpelingen gevangen zitten. Harteloosheid, jaloezie en regelrechte haat doordesemen het dagelijkse leven. Tederheid is een vreemdeling die, wanneer hij toch eens aanklopt, nors wordt verjaagd.
Tegelijk is Seghers onder de indruk van de natuur. Maar telkens als ze de natuurpracht bezingt, contrasteert ze die meteen met het eindeloze gezwoeg en gewroet van de boer. Zijn leven? Zonder perspectief. Zijn overheersend gevoel? Machteloosheid.
Post-truth
Maar zie, er gloort hoop: de nazipartij belooft de wederopstanding van Duitsland. 'De grote ploeg zal over het Duitse akkerland gaan en er nieuwe grenzen trekken', voorspelt SA-Sturmführer Zillich tijdens een verkiezingstoespraak voor de boeren van Oberweilerbach.
De jongens van Zillich met hun 'glimmende laarzen en leren riemen' trekken met vrachtwagens door het omliggende land. Ze strooien pamfletten uit, vechten met communisten, zwaaien met hakenkruisvlaggen en rammelen met collectebussen. Bedenk aan wie u het geld geeft, manen ze. 'U geeft het Adolf Hitler in handen. Bij hem is het veilig. Hij zal zorgen dat uw kinderen er land en brood voor terugkrijgen.'
Bovendien verspreiden ze leugens over de Joden. Duitsland wordt door hen uitgezogen, vindt Zillich. Zo kan het niet langer, oordeelt hij.
Voor de uitgever van de Oxford Dictionaries is post-truth het woord van het jaar. Post-truth politics, zoals die door de brexiteers en Donald Trump tijdens hun verkiezingscampagne werden gehanteerd, is politiek waarbij emotionele argumentatie belangrijker is dan de waarheid en waarbij leugens en valse nieuwsberichten hoogtij vieren.
De nazi's hadden deze aanpak al in de jaren 30 van de vorige eeuw geperfectioneerd. Hitler had geen boodschap aan de kleine leugen: het doel van zijn propagandamachinerie was de kiezers met grote leugens te bombarderen en deze leugens zo lang te herhalen tot ze niet meer uit de hoofden weg te branden waren.
Seghers koos de nazomer van 1932 om aan te tonen dat het nazivergif de hersenen van de burgers al flink had aangetast. Op 31 juli waren er verkiezingen voor het nationale parlement geweest. De NSDAP werd met 230 zetels de grootste partij. Bij nieuwe verkiezingen op 6 november verloren de nazi's echter meer dan twee miljoen stemmen. Hoewel ze met 196 zetels nog altijd de grootste afvaardiging naar de Rijksdag in Berlijn mochten sturen, dachten rechtgeaarde democraten dat het fascistische gevaar geweken was.
Doodgewoon
Toch is Het judasloon geen politiek pamflet tegen het nazisme. Zeker, Anna Seghers (pseudoniem voor Netty Reiling, enig kind van een Joodse kunsthandelaar uit Mainz) was een overtuigd communiste. Haar literaire hoogtepunt was Het zevende kruis (1942), over de vlucht van zeven gevangenen uit een Duits concentratiekamp tijdens het Derde Rijk. Na de oorlog zou ze uit haar Mexicaanse ballingschap naar Duitsland terugkeren en in het socialistische arbeidersparadijs van de DDR een vooraanstaande rol spelen, onder meer als voorzitster van de schrijversbond. Tot aan haar dood bleef ze de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands getrouw. Zelfs toen negen kritische collega-auteurs onder vuur van de partijbonzen kwamen te liggen en uit de schrijversbond werden gezet, onthield Seghers zich van elke commentaar.
Het judasloon verscheen in 1933 bij Querido in Amsterdam. Exil-literatuur met andere woorden. Seghers, die na de aanstelling van Hitler tot rijkskanselier eind januari 1933 door de Gestapo even achter de tralies was gezet, bezweek gelukkig niet voor de verleiding om de nazi's als baarlijke duivels af te doen. Het is precies haar loepzuivere schets van doodgewone mensen met hun doodgewone bekommernissen in een doodgewoon dorp dat ze erin slaagt om het verhaal zowel boven de lokale geschiedenis als de geschiedenis van het Europese continent in de eerste helft van de 20ste eeuw uit te tillen.
Seghers voelt te allen tijde met de dorpelingen mee. Ze begrijpt hun noden en hun drijfveren en kent hun zwakheden en sterktes. Zelfs wanneer ze in hun gewelddadige gevoelens en gedachten woelt, weigert ze hen te kijk te zetten. Haar boodschap? In de mens schuilt zowel goed als kwaad. Het is daarom van wezenlijk belang het goede in hem naar boven te halen. Verheffende politieke maatregelen en fatsoenlijke wetten van fatsoenlijke politici kunnen daarbij vast en zeker helpen.
Vandaag bazuinen de populisten dat ze hun land aan het volk zullen teruggeven. Maar wie is dat volk? Wie zijn de mensen uit wie dat volk bestaat? 'Ik ben een oude man,' zegt boer Altmeier tegen de overigens vriendelijke SA-jongen Kösslin. 'Politiek is niets voor mij. Ik ben niet voor jullie, ik ben niet tegen jullie.' Het antwoord van Kösslin is even duidelijk als huiveringwekkend: 'U kent toch het gezegde,' zegt hij. 'Wie niet voor mij is, is tegen mij.' Maakt de twijfelende Altmeier dan ineens geen deel meer uit van het volk?
Seghers legt hier de vinger op de zere plek: de nazi's drijven willens en wetens een wig tussen de verschillende bevolkingsgroepen. Daarom doen zij met een kwaadaardig genoegen een beroep op het slechte in de mens, op zijn frustraties, zijn angsten en verontwaardiging. Volksvijanden zijn echter niet enkel nuttig voor electoraal gewin, ze zijn ook nodig om de burger klaar te stomen voor de postelectorale politiek: de vijand zal uit de weg worden geruimd!
Lering
Seghers toont op magistrale wijze hoe dat venijn de samenleving langzaam maar zeker binnensijpelt en haar uiteindelijk volledig vergiftigt. In den beginne kijken de boeren nog verbaasd, meewarig en argwanend naar het stoere geschreeuw en gedoe van de SA-jongens. Voor de ene is het een nieuwe gekte. 'Wie weet... misschien', zegt een andere. En weer een andere denkt dat de nazi's in elk geval beter zijn dan de communisten. 'Deze willen iets brengen', zegt hij, 'die wilden alleen iets hebben'. Een andere boer dient hem onmiddellijk van repliek. De nazi's iets brengen? 'Alleen met hun mond!'
Als in het dorp de stemmen van de Rijksdagverkiezingen worden geteld, blijkt echter dat een overgrote meerderheid op de NSDAP heeft gestemd. Seghers weet waarom: sommigen waren bang, anderen geïntimideerd of gemakzuchtig, nog anderen hadden uit opportunisme of ideologische overtuiging gestemd. Het resultaat? Een ontwrichte samenleving die recht op een catastrofe zou afstevenen.
De stugge, haast rauwe nieuwe-zakelijkheidstijl van Seghers past wonderwel bij het politieke thema van Het judasloon. Een tijdloos thema. Politici met kwade bedoelingen sleuren mensen mee in een lawine van leuzen en leugens, prediken simplistische oplossingen, verdelen de samenleving in vrienden en vijanden en roepen op tot haat en geweld.
Trekken we nooit lering uit de geschiedenis?
Alexandra De Vos
ru/eb/24 f
Schrijvers die Hitler al vroeg aanklaagden zijn zeldzame vogels. Je kon daar je leven bij inschieten en het vergde inzicht en fingerspitzengefühl.
De Duits-Joodse Anna Seghers (1900-1983) was een van de stemmen die zich duidelijk lieten horen. Haar Het zevende kruis (1939) was een van de eerste romans die concentratiekampen opvoerde. Een aantal jaar eerder, nog voor ze naar Mexico vluchtte, verscheen in Amsterdam Het judasloon (1933). Deze kleine maar indringende roman vertelt over een boerendorp dat langzaam in de greep komt van de NSDAP. Niet omdat fascistische idealen er leven, maar omdat het leven er hard is en de verslagenheid groot: 'Alles ging de mist in. Er was geen vastigheid meer op aarde'.
Dat is het gevoel bij Andreas Bastian, een boer uit Oberweilerbach. Zoals veel boerenknechten overleefde hij de Grote Oorlog, om thuis te komen in een land dat failliet is. Zijn gezin kan hij nauwelijks onderhouden. Wanneer een ver familielid, Johann Schulz, voor de deur staat met een rugzak en een mysterieus verleden, neemt hij de jongen in huis. De andere boeren bekijken de gast argwanend, zoals ze ook de nazisympathieën van hun zonen bekijken als een 'nieuwe gekte'. Maar als het verleden van Johann hem inhaalt terwijl de hakenkruisvlaggen in de hoofdstraat wapperen, is een clash onvermijdelijk.
Anna Seghers vertelt het drama ingehouden en sereen, zonder van de boeren karikaturen te maken. Meer dan een spannend verhaal is Het judasloon een tijdsbeeld en een portret van een gemeenschap - het 'trieste, sluwe gezicht van een dorp' dat meegesleurd wordt in een Nieuwe Orde waar het niet in gelooft.
Vertaald door Elly Schippers, Van Genep, 190 blz., 19,90 €. Oorspronkelijke titel: 'Der Kopflohn'.
M.B. Malm
Het is 1932 in een klein gehucht in het Rijnland. De twintigjarige Johann Schulz, die in Leipzig tijdens een demonstratie van de socialistische partij een politieman doodgestoken zou hebben, komt in het dorp aan bij verre familie. Het is crisis, er is geen geld, weinig te eten en het leven van de voornamelijk keuterboeren is hard. De nazi’s zijn op hun voormars en Johann is blij dat hij mag helpen bij de oogst tegen kost en inwoning. Maar steeds meer mensen komen te weten dat Johann gezocht wordt en bovendien ook nog communist is, hetgeen nog erger is, maar voorlopig is er niemand die hem verraadt. Een roman waarin de boeren zwijgen en verzwijgen, niet voor de nazi’s zijn, maar zeker tegen de communisten en socialisten. Anna Seghers (1900-1983) weet op indringende wijze een tijdsbeeld op te roepen waarin de nazi’s geen strobreed in de weg gelegd wordt omdat zij voor de bevolking van nut kunnen zijn. Uiteindelijk wordt Johann verraden door een nazi-sympathisant met wie hij vriendschap heeft gesloten. Een absoluut lezenswaardig boek, zowel qua inhoudelijke alsook qua literaire kwaliteiten.
Laat hieronder weten op welk e-mailadres je een bericht wil krijgen als dit item beschikbaar is. Dit is geen reservering. Je krijgt geen voorrang om dit item te lenen.
Je gaat akkoord dat we je een mail sturen om je aanvraag te bevestigen en je te verwittigen wanneer jouw artikel binnen is. Deze mails zijn eenmalig. Je kan je toestemming op elk moment intrekken via de link in de bevestigingsmail.