Outlaws

Marijke Arijs

In 2001 verbaasde de Spaanse schrijver Javier Cercas de literaire wereld metSoldaten van Salamis, waarin een afgezaagd onderwerp als de Spaanse burgeroorlog nieuw leven werd ingeblazen. De roman, een bizarre mix van fictie en non-fictie, stond ruim twee jaar in de Spaanse bestsellerlijsten. Sindsdien verdiept de schrijver zich bij voorkeur in de recente geschiedenis. Helden en hedendaagse mythen hebben zijn bijzondere belangstelling. Ook zijn pas vertaalde romanOutlaws, over Spaanse jeugdbendes in de jaren 70, is zo'n verhaal: hij vertelt het leven van een jonge crimineel die door de media wordt getransformeerd in de Robin Hood van de Spaanse democratie.

Sinds 'Soldaten van Salamis' wordt u tot de belangrijkste Spaanse schrijvers gerekend. Ligt dat aan uw originele aanpak?

'Ik geloof niet in originaliteit. In de literatuur is alles al een keertje gedaan, maar het was wel een nieuwe manier om oude thema's te behandelen. Dat zou de impact van dat boek kunnen verklaren.Soldaten van Salamis is in vele opzichten een postmoderne roman, die ook iets post-postmoderns heeft. Voor het postmodernisme is emotie uit den boze. Alles moet heel cerebraal, metaliterair en ironisch zijn. Dat isSoldaten van Salamis ook, maar aan het eind krijg je een enorme emotionele ontlading. Voor mij is een postmoderne schrijver iemand die schrijft in de traditie van Cervantes. Want met deQuichot is het allemaal begonnen.'

Waar zit hem de kneep? In de vermenging van genres? In de combinatie van fictie en non-fictie?

'Naar mijn gevoel hanteren we een veel te beperkte romanopvatting, die nog uit de negentiende eeuw dateert. Voor de meeste mensen is een roman nog steeds een in prozastijl geschreven verhaal van betrekkelijk grote omvang waarin een drama of een reeks drama's worden verteld, en dat liefst zo snel en efficiënt mogelijk. Alsof het een autorace betrof. Die negentiende-eeuwse opvatting heeft een aantal meesterwerken opgeleverd, maar volgens mij is de rek er nu wel uit. Ik hanteer liever een oudere, ruimere opvatting: die van Cervantes, Sterne en Diderot. Voor mij is een roman een banket met talloze gerechten. Vergelijk het met decocido, een Spaans eenpansgerecht waarin je een heleboel ingrediënten kwijt kunt. In mijn romans kun je zowat alles aantreffen: essay, geschiedenis, biografie, autobiografie, kronieken, noem maar op. Eigenlijk combineer ik de twee concepten: mijn boeken zijn zo overvloedig, substantieel en gevarieerd als een banket met vele gangen en tegelijk zo efficiënt, precies en snel als een autorace.'

Meestal haalt u uw inspiratie uit de recente Spaanse geschiedenis, maar 'Outlaws' is zuivere fictie, of lijkt dat maar zo?

'Zuivere fictie bestaat niet, en als ze al bestond, zou ze volstrekt oninteressant zijn. Fictie is juist interessant omdat ze gevoed wordt door de werkelijkheid. In wezen gaan al mijn boeken over mythen: de mythe van de Spaanse burgeroorlog, de mythe van Vietnam, de mythe van de staatsgreep van Tejero. Mythen boeien me omdat ze een mengeling zijn van leugens en waarheid. Het resultaat is een leugen, maar die leugen zegt veel over de samenleving die haar in het leven roept. Mijn jongste gaat over de jonge criminelen uit mijn jeugd, een typisch Spaanse mythe die tegelijk universeel is. Denk maar aan Billy the Kid, of aan de jonge drugsdealers in het hedendaagse Mexico, waar een hele subcultuur rond is ontstaan.'

'Na de dictatuur was er een gigantische babyboom. In de achterbuurten had je massa's jongeren zonder diploma, zonder werk en zonder toekomst, die op een bepaald moment besloten geweld te gebruiken en banken te overvallen. Die mythe vormt de perfecte illustratie van het keerpunt waarop Spanje zich na de dood van Franco bevond. Die jongeren belichamen de mengeling van angst en hoop waarmee het land de overgang van dictatuur naar democratie tegemoetzag. Angst, omdat we geen ervaring hadden met vrijheid, en hoop, omdat iedereen blij was dat er eindelijk democratie kwam. Met die jongeren was het ook zo: enerzijds waren we bang voor hen, want het waren bepaald geen lieverdjes, maar we bewonderden hen ook.'

Het waren Spaanse Robin Hoods?

'De media maakten er legendarische figuren van, maar in mijn boek wordt die mythe doorgeprikt. Er werden films en liedjes over hen gemaakt waarin ze werden geïdealiseerd, maar eigenlijk waren die zogenaamde helden gewoon arme stakkers, desperado's die niets te verliezen hadden. Al mijn romans hebben trouwens een epische component, ze gaan allemaal over helden. Sinds de negentiende eeuw heeft de roman de epiek afgezworen. Borges zei dat de epiek in de twintigste eeuw alleen nog in de western te vinden was. Daarom ben ik erg te spreken over de titel van de vertaling,Outlaws, omdat die aan een western doet denken. Ik hou van titels die meerduidig zijn. Umberto Eco zei datDe drie musketiers de beste titel uit de wereldliteratuur was. Weet je waarom? Omdat die met zijn vieren waren.'

In de jaren 70 waren die jongeren voorlopers en twintig jaar later waren ze al een anachronisme. Eigenlijk is dit boek het portret van een verloren generatie.

'Spanje is razendsnel van een derdewereldland in een eerstewereldland veranderd. Bovendien is de overgrote meerderheid van die delinquenten jong gestorven. Ze kwamen om door geweld, door heroïne of ze stierven aan aids. Dat probleem deed zich ook elders voor, maar in het Spanje van de jaren 70 was het een ware epidemie. We weten niet hoeveel mensenlevens die oorlog heeft gekost, want een oorlog was het. Duizenden en duizenden jongeren zijn erin gebleven. Er werd zelfs geopperd dat het een samenzwering van de overheid was, om van al die achterbuurtjongeren af te komen.'

Kan zo'n fenomeen zich in de huidige economische omstandigheden opnieuw voordoen?

'In geen geval. Het gaat slecht met Spanje, maar in 1978 ging het oneindig veel slechter. De mensen zijn dat vergeten. Die jongeren konden hun onvrede niet onder woorden brengen. Daarom namen ze hun toevlucht tot geweld, want geweld is het uitdrukkingsmiddel van mensen die geen stem hebben, die zich niet kunnen uitdrukken. Dat soort jongelui bestaat nu niet meer.'

Die jonge boefjes waren uw generatiegenoten. Is dit boek stiekem ook een manier om het over uw eigen adolescentie te hebben?

'Alle romans zijn autobiografisch. Als schrijver vertrek je altijd van je eigen ervaring. Van de dingen die je hebt beleefd, maar ook van dingen die je niet hebt beleefd. Je dromen, frustraties, verlangens maken evengoed deel uit van je biografie. Eigenlijk gaan alle romans uit van de vraag "wat als?". Op een dag vroeg Cervantes zich af: wat als ik in een dorpje van La Mancha had gewoond en daar ridderromans had zitten lezen? Mijn eigen uitgangspunt was: wat als ik geen verlegen adolescent was geweest, maar me op een dag had aangesloten bij een van die jongerenbendes, zoals die jongen in mijn boek?'

Was het zo gemakkelijk voor een jongmens van goeden huize om die grens over te steken?

'Een fluitje van een cent. Ik woonde in de buurt waar die jongen woont, zat op dezelfde school en was min of meer zoals hij, dus dat had heel goed gekund. De roman vertelt het verhaal van een tiener die de grens oversteekt, maar terugkeert en het tot advocaat schopt, terwijl zijn kompanen aan de overzijde blijven. Want dit is een roman over grenzen: de sociale grens tussen het proletariaat en de middenklasse, de historische grens van de overgang van de dictatuur naar de democratie, de morele grens tussen goed en kwaad, en de leeftijdsgrens tussen kindertijd en volwassenheid, want het eerste deel is een bildungsroman. Het krioelt van de grenzen in dit boek.'

Uw favoriete grens is die tussen waarheid en leugen, werkelijkheid en mythe.

'Dat is inderdaad heel belangrijk. Dat mijn personage zich te gronde richt, ligt voor een deel aan de media, die een mythe rond hem creëren, zodat de persoon langzaam maar zeker door het personage wordt opgeslokt. We leven in een compleet gemediatiseerde wereld, waarin de media de werkelijkheid niet meer gewoon weergeven, maar zelf creëren. Wat niet in de media komt, is niet gebeurd. Journalisten hebben bijgevolg een immense verantwoordelijkheid. Ze kunnen mensen maken en breken.'

'Dit boek gaat over de macht van de media en over de schade die de media kunnen aanrichten, en in de tweede plaats is het een liefdesroman. Dat is het geworden, hoewel dat niet de bedoeling was, omdat één personage met het verhaal aan de haal is gegaan. Tere, de vriendin van de Blauwe, was eerst een secundair personage, maar uiteindelijk is zij de eigenlijke protagonist geworden. Omdat ze ondoorgrondelijk is. Ze belichaamt alle morele dilemma's in het verhaal. We weten niet waarom ze doet wat ze doet. Romans geven namelijk nooit duidelijke, eenduidige, concrete antwoorden. Dat moet de lezer doen. Een roman is een vraag waarop de lezer het antwoord heeft, een partituur die door de lezer wordt geïnterpreteerd. Zonder hem is er geen muziek, blijft een boek dode letter. Paul Valéry schreef al dat meesterwerken niet door schrijvers, maar door lezers worden gemaakt. De roman is ambigu, zoals alle romans die de moeite waard zijn.'

Waarom is die ambiguïteit zo belangrijk?

'In al mijn romans zit ergens een blinde vlek. En toch is het precies door die blinde vlek dat je kunt zien, door dat onuitgesprokene dat de roman spreekt, door dat duister dat er klaarheid komt. Er wordt een vraag gesteld en de hele roman is een poging om die vraag te beantwoorden, maar er komt geen duidelijk, eenduidig, concreet antwoord. Is Don Quichot gek of niet? Waarom is Ahab inMoby Dick geobsedeerd door die witte walvis? Waarvan wordt K. inHet proces beschuldigd? We weten het niet. InSoldaten van Salamis is de vraag: waarom redt een republikeinse soldaat een fascist? InAnatomie van een moment is het: waarom blijft Adolfo Suárez bij de staatsgreep van Tejero gewoon zitten en gaat hij niet op de grond liggen? InOutlaws: wie heeft de bende van de Blauwe verlinkt? Alles wat de roman wil uitdrukken, zit in die blinde vlek. Zonder die ambiguïteit, zonder ironie is er geen literatuur. Ook dat is een uitvinding van Cervantes. Don Quichot is gek, maar tegelijk is hij verstandig. Hij is belachelijk, maar tegelijk is hij een held. Ironie toont dat iets twee dingen tegelijk kan zijn, dat de waarheid vele gezichten heeft. Ironie is hét tegengif tegen fanatisme. Een fanaticus denkt dat er maar één waarheid is. Er is niet één waarheid in het boek, er zijn er vele.'

Onlangs is uw nieuwste roman verschenen. Welke mythe wordt daarin doorgeprikt?

'El impostor gaat over Enric Marco, die jarenlang voorzitter van de vereniging van Spaanse gedeporteerden is geweest. Bleek dat die man nooit gedeporteerd is, maar zijn hele leven bij elkaar heeft verzonnen. Toen ik van die affaire hoorde, begreep ik meteen dat die mij op het lijf geschreven was. Al mijn thema's komen erin samen: waarheid en leugen, heldendom, het verleden als heden... Het gaat me niet om de mythen op zich. Het verleden interesseert me alleen in de mate waarin het doorwerkt in het heden. De media laten ons geloven dat we in de dictatuur van het heden leven, maar het verleden is een dimensie van het heden, het maakt er deel van uit. Mijn romans zijn verankerd in Spanje, maar hebben de ambitie om universeel te zijn. De actualiteit van het verleden en het universele van het bijzondere, dat is wat mij interesseert.'

Marijke Arijs ■