Hellebaarden : roman

'Als het van mij afhing, zou ik nooit sterven', zei José Saramago. Maar het hing niet van hem af en dus stierf de Portugese Nobelprijswinnaar op een kwade vrijdag in juni 2010, in de gezegende leeftijd van 78 jaar. Vier jaar na zijn overlijden was hij terug van weggeweest, althans op de boekenmarkt, met een postume publicatie, en nog eens drie jaar later is Hellebaarden eindelijk in het Nederlands vertaald. 'Roman' staat op het titelblad, maar eigenlijk mag het boekje de naam niet hebben. Want deze onvoltooid gebleven zwanenzang beslaat alles bij elkaar maar drie schamele hoofdstukjes. Dat komt neer op zeventig bladzijden, gezet in een royaal lettertype, waarvan zeven gevuld met paginagrote tekeningen van Günter Grass. Het geheel werd opgerekt met een substantieel nawoord van vertaler Harrie Lemmens, een interview met Saramago's weduwe en dagboekaantekeningen van de auteur over de roman in wording.

De slotwoorden van zijn laatste voltooide roman, Kaïn, luidden: 'En daarmee is de geschiedenis afgelopen, er zal niets meer te vertellen zijn'. Kennelijk was hem toch nog het een en ander ingevallen, want een klein jaar voor zijn dood had hij een nieuw project op het getouw gezet. 'Misschien ga ik toch nog een boek schrijven', noteerde hij op 15 augustus 2009 in zijn dagboek. Uitgangspunt was een vraag waar de schrijver al lang mee zat: waarom wordt er nooit gestaakt in een wapenfabriek? Het boek zou in eerste instantie Belona gaan heten en een motto had hij ook al: 'Hellebaarden, hellebaarden,/ Haakbussen, haakbussen'. Die aansporing om ten oorlog te trekken was ontleend aan de Exortação da Guerra van de zestiende-eeuwse auteur Gil Vicente.

Artur Paz Semedo - vrede is letterlijk zijn middle name - is een voorbeeldige werknemer van de wapenfabriek Belona en Saramago is niet te beroerd om dat even uit te leggen: 'dat is de naam van de Romeinse godin van de oorlog, zeggen we er maar meteen bij, want wie beschikt vandaag de dag nog over zulke nutteloze feitenkennis'. Zijn grootste ambitie in het leven is promotie maken naar de afdeling zware wapens. Zijn hobby is oorlogsfilms kijken. Na het zien van L'Espoir, de rolprent van André Malraux over de Spaanse Burgeroorlog, slaat onze held er de gelijknamige roman op na en raakt compleet van zijn melk door een fragment over gefusilleerde saboteurs in een Milanese wapenfabriek. Op aandringen van zijn vrouw gaat Artur op onderzoek uit in zijn eigen bedrijf. Het echtpaar woont overigens apart, want als strijdbaar pacifiste wil Felícia niet onder één dak leven met de facturist van een wapenfabriek. Een vredesduif en een oorlogsheraut, dat gaat nu eenmaal niet samen. Om na te gaan of zijn bedrijf destijds oorlogstuig heeft verkocht aan de fascisten, daalt Artur af in de archieven en verdiept hij zich in de jaren 30, 'het eldorado van de nieuwsberichtenoudheid'.

Aanklacht

Hellebaarden is een typische Saramago: een nogal sullige held op sokken gaat tot actie over en krijgt daarbij een zetje van een ondernemende vrouw. De roman was duidelijk bedoeld als een aanklacht tegen de wapenindustrie en zou gaan over morele dilemma's, individuele verantwoordelijkheid en keuzes, zoals we dat van de auteur gewend zijn. Want schrijven was voor hem geen vrijblijvende affaire. 'Saramago zei altijd dat hij romans schreef omdat hij geen essays kon schrijven', verklaart zijn weduwe in het bijgevoegde interview, waarin de nadruk ligt op zijn maatschappelijke betrokkenheid. Zijn ongebreidelde verbeeldingskracht en zijn onderkoelde ironie blijven onderbelicht en dat is jammer, want die zorgden er nu net voor dat zijn engagement in verteerbare literatuur werd omgezet. Uit de antimilitaristische tekeningen van Günter Grass onthouden we vooral dat de mens een wolf is voor de mens, want die diersoort is op zijn afbeeldingen sterk vertegenwoordigd. Saramago mocht Grass graag, als schrijver en als mens. Dit boek zou het laatste wapenfeit worden van de twee kompanen.

Na die drie hoofdstukjes in de welbekende parlandostijl blijft de lezer achter met grootse verwachtingen en een gevoel van frustratie, want hoe de roman afloopt, zullen we natuurlijk nooit weten. Op 1 september 2009 noteerde Saramago: 'Misschien kan Felícia terugkeren naar haar man als ze merkt dat die zich laat meeslepen door zijn nieuwsgierigheid en een zekere ongedurigheid. Ze gaat dan weer bij hem weg als de directie haar man “koopt” door hem te bevorderen tot hoofd van de boekhouding op de afdeling zware wapens.' Maar eigenlijk kon het nog alle kanten op. Alleen de slotzin lag al vast. Die luidde: 'Loop naar de hel!', een verwensing die door Felícia galmend tot haar man zou worden gericht en in één moeite door tot iedereen die zijn verantwoordelijkheid ontloopt of zich laat omkopen. 'Een voorbeeldige afronding,' vond de auteur, en dat is het ook. Een uitstekende manier om een punt te zetten achter een boek en achter een leven.

Geïllustreerd door Günter Grass, vertaald door Harrie Lemmens, Meulenhoff, 136 blz., 18,99 € (e-boek 12,99 €). Oorspronkelijke titel: 'Alabardas'.